گونئي آزربايجان و ايران تورک
قيزيلباشلارين (اهل حق لرين)
ياشاديقلاري بؤلگه لر
ياشاديقلاري بؤلگه لر
آراز آتا
اؤزت
گونئي آزربايجان و ايران تورک قيزيلباشلاري (علوي لري) دئديييميز زامان، بيرچوخ آراشديريلماميش تاريخي، فلسفي، قولتورل، ادبي و ... قونولارلا بيرليكده تامامن قاپالي بير توپلوم، تقيه يه بورونموش بير خالق ايله قارشيلاشا بيليريز. آراشديريلماميش ان اؤنملي قونولاردان بيريده كورد اهل حق آدي آلتيندا تورک قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) و يا يانليشليق لا قوللانيلماق دا اولان تورک اهل حق’لارين نفوس داغيليمي ايله ايلگيلي دير. بو مقاله ده قيسساجا بو قونويا دئيينه جه ييك.
كليد کلمه لر: گونئي آزربايجان، ايران تورکلري، قيزيلباش، اهل حق، تورک اهل حقي، كورد اهل حقي، نفوس
گيريش:
گونئي آزربايجان، ايران ين قوزئي باتيسيندا و ايران’دا آزربايجان تورکلرين[1] بويوک چوغونلوغونون ياشاديغي ²km 170.000 - 220.000 يوز اؤلچومونه صاحيب[2] بير بؤلگه دير. بيليندييي كيمي قوزئي ده آراز نهري، گونئيده هامسه، دوغودا گيلان و خزر دنيزي، باتي دا تورکييه و عراق ايله چئويريلي دير. تبريز، اردبيل، خوي، اورميه، سلماس، ماقو، ماراغا، آستارا، جولفا، مرند، خالخال، اهر و سويوق بولاق كيمي شهر و شهرستان لار بؤلگه نين اؤنملي يئرلشيم مركزلري دير. آيريجا بو گونکو ايران جوغرافيياسيندا،خوراسان تورکلري، تورکمن تورکلري، قاشقاي تورکلري، سونقور تورکلري و خلج تورکلري ده ياشاماق داديرلار. بو تورک خالقلارين نفوسو ايله ايلگيلي کسين بير رقم بيلينمه مه كده دير. "ايران’داکي تورکلرين نفوسو 25 ميليون (هئيت صرافي 1999:61)، 33 ميليون (گول ديکن 1998:44)، 20 ميليون (بلهقا 1997)، 25 ميليون (ساراي 1999: 261)، 34 ميليون (چهره قاني 2002) اولاراق بيربيرينن فرقلي شکيلده وئريلمك ده دير[3]."
بوگون ايران’داکي ديني آزينليق لارين نفوس ساييلاري ايله ايلگيلي کسين رقملر آچيقلانماميشدير. هله گونئي آزربايجان و ايران تورک قيزيلباشلارين نوفوس بيلگيلري، ياشاديقلاري بؤلگه و قوتسال اوجاقلاري حقينده کسين بيلگي و دوکومان موجود دئييلدير. حاکيم رژيم (فارس راسيزمي)، فارسچي و شيعه محورلي پوليتيکالاريندان دولايي هيچ بير رسمي قايناقلاريندا، وطن داشليق حقوقو آلتيندا ياشاماق دا اولان تورک، بلوچ، عرب كيمي ائتنيکلرين نوفوس ساييلاري قونوسوندا بيليم سل رقملر وئرمه مكده دير. هوموژن بير ميللت ياراتما پروژه سي آدينا هر کس، شيعه و فارس کيملييي کومه سينده ائريتيلمه يه چاليشيلاراق ماغدور دوروما دوشورولمكده دير. فقط هيريستيان، يهودي و زردوشتي لر ايران ياسالارينا گؤره اؤنملي ديني آزينليق لار ساييلماق دا و ساده جه بو کسيم لر، اؤزلرينه اؤزگو اوخوللاري، ديني کيتاپلاري و مجليسده تمثيل جي لري بولونماق دادير. بس او زامان قيزيلباشلار (اهل حق لر)؟!
ايران’دا هيريستييان، ياهودي و زردوشتي کؤکن لي آزينليق لاردان داها چوخ سايي دا قيزيلباشلار (اهل حق لر)، ايران’ين آنا ياسال وطنداشي اولاراق آلت و يا اوست کيمليک دئيه کاتئقوريزه ائديليرسه بئله، بو اؤلكه نين اينانچ و ائتنيک زنگين لييينين هاراسيندا يئر آلماق داديرلار؟
تورک قيزيلباشلار (اهل حق لر) هارالاردا ياشاييرلار؟
بيز بو مقاله ده گونئي آزربايجان و ايران تورک قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) ياشاديقلاري بؤلگه لر ايله ايلگيلي بيلگي سونمايا چاليشاجاغيز. فقط يوخاريدا بليرتديييم ندن لردن دولايي شهرلر و قصبه لرده ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) نوفوسو ايله ايلگيلي کسين رقملر اليميزده اولماديغي ايچين تخميني بير رقملرينده يازيلماسيندان ساخيناجاغيز. آنجاق گئنل اولاراق بير رقم سؤيله نيرسه، آشاغيدا بليرله يه جه ييميز شهر و قصبه لرده توپلام 2-3 ميليون آراسيندا تورک قيزيلباش ياشاماق داديرلار.
تورک قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) ياشاديقلاري يؤره لر و بؤلگه لر ايله ايلگيلي بعضي يازارلار و آراشديرماجي لاردا گئنل بيلگي لر وئرمكده ديرلر. بيز بورادا اونلاردان بعضي اؤرنک لر وئرمه دن اؤنجه قونو ايله ايلگيلي اؤنملي بير بيلگي ده سيزلره پايلاشماق نيت ينده ييز. بيلدييينيز كيمي تورک دولت لرينين بير چوغو، اؤزلليکله قاراقويونلولار، صفوي لر، آوشارلار و قاجارلار تورک قيزيلباش گؤچه بي لر طرفيندن کورولموشدور. بوگون تورک قيزيلباشلار گئنئل اولاراق قيزيلباش، شاملي، قاراقويونلو (قره قويونلو) [4]، قيرخلار[5]، يئددي لر[6]، صوفولار، آبداللار، آتش بي لي لر، قارداشلار، شاغيلار، سير-طاليبي لر، نبي لر، قاراپاپاقلي[7] ... (يانليشليق لا ايرانيك كورد و گوران گوروپ لارينا عايد گوران[8] و اهلي حق) آدلانيرلار. آرتي شاهسئون لر[9]، آوشارلار، بئش اويماق (خمسه)، قاشقايلي، قاجار، بايات و... كيمي تورک سويلو گؤچه بي لرده بو اينانجا اينانيرلاردي[10]
بيز بو مقاله ده گونئي آزربايجان و ايران تورک قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) ياشاديقلاري بؤلگه لر ايله ايلگيلي بيلگي سونمايا چاليشاجاغيز. فقط يوخاريدا بليرتديييم ندن لردن دولايي شهرلر و قصبه لرده ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) نوفوسو ايله ايلگيلي کسين رقملر اليميزده اولماديغي ايچين تخميني بير رقملرينده يازيلماسيندان ساخيناجاغيز. آنجاق گئنل اولاراق بير رقم سؤيله نيرسه، آشاغيدا بليرله يه جه ييميز شهر و قصبه لرده توپلام 2-3 ميليون آراسيندا تورک قيزيلباش ياشاماق داديرلار.
تورک قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) ياشاديقلاري يؤره لر و بؤلگه لر ايله ايلگيلي بعضي يازارلار و آراشديرماجي لاردا گئنل بيلگي لر وئرمكده ديرلر. بيز بورادا اونلاردان بعضي اؤرنک لر وئرمه دن اؤنجه قونو ايله ايلگيلي اؤنملي بير بيلگي ده سيزلره پايلاشماق نيت ينده ييز. بيلدييينيز كيمي تورک دولت لرينين بير چوغو، اؤزلليکله قاراقويونلولار، صفوي لر، آوشارلار و قاجارلار تورک قيزيلباش گؤچه بي لر طرفيندن کورولموشدور. بوگون تورک قيزيلباشلار گئنئل اولاراق قيزيلباش، شاملي، قاراقويونلو (قره قويونلو) [4]، قيرخلار[5]، يئددي لر[6]، صوفولار، آبداللار، آتش بي لي لر، قارداشلار، شاغيلار، سير-طاليبي لر، نبي لر، قاراپاپاقلي[7] ... (يانليشليق لا ايرانيك كورد و گوران گوروپ لارينا عايد گوران[8] و اهلي حق) آدلانيرلار. آرتي شاهسئون لر[9]، آوشارلار، بئش اويماق (خمسه)، قاشقايلي، قاجار، بايات و... كيمي تورک سويلو گؤچه بي لرده بو اينانجا اينانيرلاردي[10]
ايران’نين اونلو تاريخچي و تصوف آراشديرماچيسي دوكتور زرين کوب اوز اثرينده بئله يازميشدير: "صوفيليك دن سؤز آچميشکن، اهلي[11] حق ’دن ده بحث ائتمه ميز گره کمك ده دير. بو جماعت لرستان، کوردستان، آزربايجان و حتي همدان، تهران، مازندران، خوراسان و فارس بؤلگه لرينده آز چوخ بولونماق داديرلار و بعضا يانليشليق لا اونلارا علي-آللاه بئله دئييلير." [12]
يارسان[13] آراشديرماجيسي م. آ. سولطاني ايسه اؤز کيتابيندا اهلي حق خاندانلاريني بير بير آراشديراراق، سطيرلر آراسيندا شاه ابراهيمي لر، آتش بي لي لر، خاموشي لر كيمي خاندانلارا باغلي اولانلارين ياشاديقلاري بؤلگه لري بئليرتمكده دير.آراشديرماجي اؤزلليکله آتش بي لي خاندانينين قوروجوسو خان آتش’ين باباسي شاه محمد بي’ين خوراسان، آزربايجان، کوردستان و تورکيه ده گئنيش مريدلرينين اولدوغونو و بونلارين هاميسي خان آتش’ين چاتيسي آلتيندا توپلانديقلاريني وورقولاماق دادير. او هم ده کيتابيندا شاه محمد بي’ين ديگر اوغوللاري خان الماس، خان آبدال و خان جمشيد’ين سيرا ايله ايران’ين کيرمانشاه، اورمو (اورميه) و خوراسان بؤلگه لرينده فعاليت گؤستره رک، خان آتئش’ي تبليغ ائتديکلريني ده آچيقلاميشدير. [14]
بو قونودا سياوش دلفاني[15]،عبدالله خدابنده،[16] اسماعيل قبادي[17] و...اؤز اثرلرينده گئنل باشليق اولاراق بيلگي لر وئرميشلر.
گونئي آزربايجان و ايران’ين دئييشيک يئرلرينده ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) بؤلگه لري آشاغيدا کي كيمي دير:
گونئي آزربايجان و ايران’ين دئييشيک يئرلرينده ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) بؤلگه لري آشاغيدا کي كيمي دير:
دوغو آزربايجان استاني:
دوغو آزربايجان’ين مركزي اولان تبريز شهرينه باغلي بير چوخ كند و شهرلرده دئييشيک آدلارلا قيزيلباشلار (اهل حق لر) ياشاماق داديرلار. بو استاندا ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارا يانليشليق لا گوران ويا گؤرن دئنيلير. آپاريلان آراشديرمالارا گؤره قيزيلباشلار تبريز و چئوره شهرستانلاري (صوفييان، گروس، شيشوان(گوگان طرفلاري) [18] ، ايلخيچي،[19]خامنه، عجبشير و اونا باغلي شيراز، قيپچاق و… کندلري)، قاراداغ بؤلگه سي (عاشيقلي، سوتن، قارا-کوچ، داش-آراسي، کاللا، ماحمود آوا، گولدور، صفرلي، قيزيل-يولو، حئيران، ساري-دره، چري، شيرنا، وينه، ماحمود-کاغي و…)، ميانا و چئوره سي (آغچا-قيشلاق، بالاش-اؤز، آوشار و…)، سراپ و چئوره سي (ائنديس کندلري و…)، ماراغا و چئوره سي[20] (نووا، قاسيم اؤزو…)، هشتري (هشترود) و چئوره سي. تبريز’ده چوغونلوق لا يئدديلر و آتش بي لي لر، آز ساييدا دوغا قولو (داوود-قولو)، ياديگاري لر و خاموشي لر ياشاماق داديرلار. گئنل ده جم ائولري ايسه تبريز’ين طالقاني محله سينده و اؤزلليکله گولزار كوچه سينده هر پرشنبه آخشاملار ياپيلماق دادير. قيرخلار ايسه چوغونلوکلا ايلخچي دا ياشيرلار.
§ باتي آزربايجان استاني:
اورمو (اورميه) و چئوره سي: اورمو’دا ايسه، اوچو رسمي اولماق اوزه ره، ييرمي جم ائوينين اولدوغونو بليرلنميش دير[21].(خوي، موهيل، سالماس، قره -ضيالدين، پالانچ، ريحان-آباد، حاجي-پيرلو، گئچلر، اوزان، مرزلو، گولداني، نولي، توپوز-آباد، راهيم-آباد، ناخچيوان-تپه[22]،گيجلار[23]و…)، ماكي و قاراقويونلو كندلري (صوفوکندي[24]، نوهور، تازا-شهر، قارا-زمي، آشاغي و يوکاري مرگئن، شوته، عزيز-آباد، اسمايل-اؤز، شريف-اؤز، آرپاليق، قيز-قلعه سي، باش-تبريز، کريم-اؤز و…)، مياندااپ (قوشاچاي)، مليکان (مئل-اؤز) و بيناپ چئوره سي (ياريجان، کؤک-تپه، يئلگئن-تپه، له لک-تپه، توپخانه، ياريجان-حاليسه و ياريجان-اوليا كندلري، اوچ تپه-قالا[25]، کايلاوات، داش-آتان، مردوغ کؤيو، کرجه-باند، سرکيزه، دره گز، آغا چئراي، قارالتي و…)، تيکان تپه (تيکاپ) و چئوره سي (آشاغي و يوخاري کوتان كندلري، آوشار يؤره لري، تاراباد، کاظيم-آباد، خوش مقام و…)
گئنئل ده باتي و دوغو آزربايجاندا همده اردبيل بؤلگه سينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، قيرخلار و آز ساييداداخاموشي لر، ياديگاريلر و حياسي لر بولونماق داديرلار.
§ زنجان استاني و شهرستانلاري:
انگوران بؤلگه سي، ابهر و زنگان چئوره سينده کي بيرنوچه كندده، خدابنده ده، زرزر كندلرينين چوغوندا، دولجين و آغاجاري کؤيلهيرندئ سير طاليبئلهر ياشاماق داديرلار.) پروف. ايرئنئ مئليکوفف’ا گؤره آبهار دولايلاريندا گئنيش بير آلانا ياييلميش بولونويورلار. بونلارا سير- طاليبي، ياني سيرري آرايانلار، آدي وريرلر. آيريجا گاراپاپاک يا دا قيزيلباش دا دئنمكده دير[26].او هم ده بو بؤلگه نين داها ياخشي اينجه له نمه سي گرکتيييني دوشونمه كده دير.
گئنل ده زنجان استانينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، ميريلر، سير طاليب لر، پير روستمي لرو ... بولونماق داديرلار.
§ قزوين استاني و شهرستانلاري:
قزوين شهري، آبکلو كندلري، جئرئنده ک، سولو-دره، آشيک-هيسار، قارا-کوسالار، قاراداش-قلعه سي، سيچانلو، بئهز-آووچ، سعيد-آباد [27]و…
قزوين يؤرئسينده، آلاموت داغلاريندا، بو مئزهئبئ مئنسوپ باشکا کؤيلر ده واردير. بونلار، داغلارا داغينيک اولاراق سئرپيلميش و گوچ اولاشيلابئلهن کؤيلرديرلر. [28]
§ همدان استاني و شهرستانلاري:
هامادان شهري، کئشين[29]، اسد-آباد و گونئي باتي كندلري[30] (مينده رووا و ولي-آباد)، نهاوند و چئوره سي (انجيره، شادير-آباد، امير-آباد، سولطان-آباد و…)، ملايير (سولطان آباد، عالي موراد قالا و…)، تويسرقان (گولگول، شهن-آباد، کوندور و…)، "آوج و رزن بؤلگه لرينين بير کيسمي و هامادان ايله زنگان ايللري آراسي آز چوخ قيزيلباشلار (اهل حق لر) داغينيق ديرلار. "[31]
هامادان’دا تورک عشيرتلرينده ن اولان قاراگؤزلولر (قره گؤزلولر)، قاراقويونلولار، آوشارلار، قاراپاپاقلار، شاهسئونلر و خدا بنده ليلر قيزيلباشليغا (اهل حق لييه) اينانماق داديرلار. [32]
گئنئل ده همدان استانينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، خاموشي لري ياديگاري لر، ميري لر، پير روستمي لرو ... بولونماق داديرلار.
§ خوراسان استانلاري و شهرستانلاري:
11-13 يوز ايلده آنادولو’يا گلن حاجي بئکتاش ولي، آبدال موسي، ساري سالتوک، بابا استانياس و ... بيرچوخ اره ن لر خوراسان و آزربايجان’ين دئييشيک يئرلرينده ن گئلميشلر. قيزيلباشلار مشهد و چئوره سي،دره گز و چئوره سي (دربندي ژورو.. [33].)، کوچان و ديگر شهرستان لارده ياشاماق داديرلار.
§ عيني زاماندا تهران استانينده او جومله دن هشتگر، رودهن، سيايه-بند، شهر-آباد، مهر-آباد، گولاهک، لوران، اسلام-آباد، ساووچ-بولاق، چيتگر، ورامين و چئوره سي، آبالي، قاراج و تهران’ين اؤزونده بيرچوخ قيزيلباش لار (اهل حق لر ) ياشاماق داديرلار. سؤز قونوسو بو قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) چوغو ايشسيزليک و اكونوميک ندنلردن دولايي كندلردن و تورک بؤلگه لريندن بورالاردا يئرلشمكده ديرلر.
دوغو آزربايجان’ين مركزي اولان تبريز شهرينه باغلي بير چوخ كند و شهرلرده دئييشيک آدلارلا قيزيلباشلار (اهل حق لر) ياشاماق داديرلار. بو استاندا ياشاماق دا اولان قيزيلباشلارا يانليشليق لا گوران ويا گؤرن دئنيلير. آپاريلان آراشديرمالارا گؤره قيزيلباشلار تبريز و چئوره شهرستانلاري (صوفييان، گروس، شيشوان(گوگان طرفلاري) [18] ، ايلخيچي،[19]خامنه، عجبشير و اونا باغلي شيراز، قيپچاق و… کندلري)، قاراداغ بؤلگه سي (عاشيقلي، سوتن، قارا-کوچ، داش-آراسي، کاللا، ماحمود آوا، گولدور، صفرلي، قيزيل-يولو، حئيران، ساري-دره، چري، شيرنا، وينه، ماحمود-کاغي و…)، ميانا و چئوره سي (آغچا-قيشلاق، بالاش-اؤز، آوشار و…)، سراپ و چئوره سي (ائنديس کندلري و…)، ماراغا و چئوره سي[20] (نووا، قاسيم اؤزو…)، هشتري (هشترود) و چئوره سي. تبريز’ده چوغونلوق لا يئدديلر و آتش بي لي لر، آز ساييدا دوغا قولو (داوود-قولو)، ياديگاري لر و خاموشي لر ياشاماق داديرلار. گئنل ده جم ائولري ايسه تبريز’ين طالقاني محله سينده و اؤزلليکله گولزار كوچه سينده هر پرشنبه آخشاملار ياپيلماق دادير. قيرخلار ايسه چوغونلوکلا ايلخچي دا ياشيرلار.
§ باتي آزربايجان استاني:
اورمو (اورميه) و چئوره سي: اورمو’دا ايسه، اوچو رسمي اولماق اوزه ره، ييرمي جم ائوينين اولدوغونو بليرلنميش دير[21].(خوي، موهيل، سالماس، قره -ضيالدين، پالانچ، ريحان-آباد، حاجي-پيرلو، گئچلر، اوزان، مرزلو، گولداني، نولي، توپوز-آباد، راهيم-آباد، ناخچيوان-تپه[22]،گيجلار[23]و…)، ماكي و قاراقويونلو كندلري (صوفوکندي[24]، نوهور، تازا-شهر، قارا-زمي، آشاغي و يوکاري مرگئن، شوته، عزيز-آباد، اسمايل-اؤز، شريف-اؤز، آرپاليق، قيز-قلعه سي، باش-تبريز، کريم-اؤز و…)، مياندااپ (قوشاچاي)، مليکان (مئل-اؤز) و بيناپ چئوره سي (ياريجان، کؤک-تپه، يئلگئن-تپه، له لک-تپه، توپخانه، ياريجان-حاليسه و ياريجان-اوليا كندلري، اوچ تپه-قالا[25]، کايلاوات، داش-آتان، مردوغ کؤيو، کرجه-باند، سرکيزه، دره گز، آغا چئراي، قارالتي و…)، تيکان تپه (تيکاپ) و چئوره سي (آشاغي و يوخاري کوتان كندلري، آوشار يؤره لري، تاراباد، کاظيم-آباد، خوش مقام و…)
گئنئل ده باتي و دوغو آزربايجاندا همده اردبيل بؤلگه سينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، قيرخلار و آز ساييداداخاموشي لر، ياديگاريلر و حياسي لر بولونماق داديرلار.
§ زنجان استاني و شهرستانلاري:
انگوران بؤلگه سي، ابهر و زنگان چئوره سينده کي بيرنوچه كندده، خدابنده ده، زرزر كندلرينين چوغوندا، دولجين و آغاجاري کؤيلهيرندئ سير طاليبئلهر ياشاماق داديرلار.) پروف. ايرئنئ مئليکوفف’ا گؤره آبهار دولايلاريندا گئنيش بير آلانا ياييلميش بولونويورلار. بونلارا سير- طاليبي، ياني سيرري آرايانلار، آدي وريرلر. آيريجا گاراپاپاک يا دا قيزيلباش دا دئنمكده دير[26].او هم ده بو بؤلگه نين داها ياخشي اينجه له نمه سي گرکتيييني دوشونمه كده دير.
گئنل ده زنجان استانينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، ميريلر، سير طاليب لر، پير روستمي لرو ... بولونماق داديرلار.
§ قزوين استاني و شهرستانلاري:
قزوين شهري، آبکلو كندلري، جئرئنده ک، سولو-دره، آشيک-هيسار، قارا-کوسالار، قاراداش-قلعه سي، سيچانلو، بئهز-آووچ، سعيد-آباد [27]و…
قزوين يؤرئسينده، آلاموت داغلاريندا، بو مئزهئبئ مئنسوپ باشکا کؤيلر ده واردير. بونلار، داغلارا داغينيک اولاراق سئرپيلميش و گوچ اولاشيلابئلهن کؤيلرديرلر. [28]
§ همدان استاني و شهرستانلاري:
هامادان شهري، کئشين[29]، اسد-آباد و گونئي باتي كندلري[30] (مينده رووا و ولي-آباد)، نهاوند و چئوره سي (انجيره، شادير-آباد، امير-آباد، سولطان-آباد و…)، ملايير (سولطان آباد، عالي موراد قالا و…)، تويسرقان (گولگول، شهن-آباد، کوندور و…)، "آوج و رزن بؤلگه لرينين بير کيسمي و هامادان ايله زنگان ايللري آراسي آز چوخ قيزيلباشلار (اهل حق لر) داغينيق ديرلار. "[31]
هامادان’دا تورک عشيرتلرينده ن اولان قاراگؤزلولر (قره گؤزلولر)، قاراقويونلولار، آوشارلار، قاراپاپاقلار، شاهسئونلر و خدا بنده ليلر قيزيلباشليغا (اهل حق لييه) اينانماق داديرلار. [32]
گئنئل ده همدان استانينده آتش بي لي لر، شاه ابراهيمي لر، خاموشي لري ياديگاري لر، ميري لر، پير روستمي لرو ... بولونماق داديرلار.
§ خوراسان استانلاري و شهرستانلاري:
11-13 يوز ايلده آنادولو’يا گلن حاجي بئکتاش ولي، آبدال موسي، ساري سالتوک، بابا استانياس و ... بيرچوخ اره ن لر خوراسان و آزربايجان’ين دئييشيک يئرلرينده ن گئلميشلر. قيزيلباشلار مشهد و چئوره سي،دره گز و چئوره سي (دربندي ژورو.. [33].)، کوچان و ديگر شهرستان لارده ياشاماق داديرلار.
§ عيني زاماندا تهران استانينده او جومله دن هشتگر، رودهن، سيايه-بند، شهر-آباد، مهر-آباد، گولاهک، لوران، اسلام-آباد، ساووچ-بولاق، چيتگر، ورامين و چئوره سي، آبالي، قاراج و تهران’ين اؤزونده بيرچوخ قيزيلباش لار (اهل حق لر ) ياشاماق داديرلار. سؤز قونوسو بو قيزيلباشلارين (اهل حق لرين) چوغو ايشسيزليک و اكونوميک ندنلردن دولايي كندلردن و تورک بؤلگه لريندن بورالاردا يئرلشمكده ديرلر.
سونوچ:
ايران’دا اهلي حق’لار تورکلر، كوردلر و لرلار’دان اولوشماق داديرلار. كورد و لور اهلي حق’لارين اينانچلاري و آيين لري عيني دير. نده ني ايسه بو ايکي گوروبون بير بيرلري ايله قايناشمالاري و قاريشمالاريدير. بو يوزده ن گئنئل اولاراق بو ايکي گوروبا كورد اهلي حق’لاري دهيه سؤيله نيلير. آنجاق تورک اهلي-اي حق’لار ويا داها دوغروسو تورک قيزيلباش’لار، كورد اهلي حق’لارلا آز چوخ فرقليديرلر. [34] تورک قيزيلباشلار باشدا شاه ختايي اولماق اوزه ره صفويلره درين سايقي بسله مكده ديرلر و گئنل ده آزربايجان’دا، خوراسان’دا و ايران’ين بيرچوخ بؤلگه لرينده ساکينديرلر. اونلارين بعضيلاري كورد اهلي حق خاندانلارينا باغليديرلار. آنجاق قيرخلار كيمي بعضي گوروپلار ايسه كورد اهلي حق’لرله بو قونودا آنلاشاماماق داديرلار. كورد اهلي حق’لري چاتيسي آلتيندا گيزلن مه يه چاليشيلان تورک قيزيلباشلارين اينانچ و کيمليک سوسيولوژي سي و نفوس داغيليمي ايله ايلگيلي ائتکن لرين بويوتلارينين آراشديريلماسي گرك مكده دير.
قايناقلار
1. افشاري، مهران اهلي حق، چيستا درگيسي، دي 1370، سايي 84، س 383-389
2.
3. آتا، آراز و يئديلر، تايماز، قوشاچاي تورک قيزيلباشلارين تراژئدي سي (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي)، مهدي قاسيمزاده’نين زندان خاطيره لري،
4.
5. دلفاني، سياوش، مشعشعيان تاريخي، فارسچا، (تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی)
ايران’دا اهلي حق’لار تورکلر، كوردلر و لرلار’دان اولوشماق داديرلار. كورد و لور اهلي حق’لارين اينانچلاري و آيين لري عيني دير. نده ني ايسه بو ايکي گوروبون بير بيرلري ايله قايناشمالاري و قاريشمالاريدير. بو يوزده ن گئنئل اولاراق بو ايکي گوروبا كورد اهلي حق’لاري دهيه سؤيله نيلير. آنجاق تورک اهلي-اي حق’لار ويا داها دوغروسو تورک قيزيلباش’لار، كورد اهلي حق’لارلا آز چوخ فرقليديرلر. [34] تورک قيزيلباشلار باشدا شاه ختايي اولماق اوزه ره صفويلره درين سايقي بسله مكده ديرلر و گئنل ده آزربايجان’دا، خوراسان’دا و ايران’ين بيرچوخ بؤلگه لرينده ساکينديرلر. اونلارين بعضيلاري كورد اهلي حق خاندانلارينا باغليديرلار. آنجاق قيرخلار كيمي بعضي گوروپلار ايسه كورد اهلي حق’لرله بو قونودا آنلاشاماماق داديرلار. كورد اهلي حق’لري چاتيسي آلتيندا گيزلن مه يه چاليشيلان تورک قيزيلباشلارين اينانچ و کيمليک سوسيولوژي سي و نفوس داغيليمي ايله ايلگيلي ائتکن لرين بويوتلارينين آراشديريلماسي گرك مكده دير.
قايناقلار
1. افشاري، مهران اهلي حق، چيستا درگيسي، دي 1370، سايي 84، س 383-389
2.
3. آتا، آراز و يئديلر، تايماز، قوشاچاي تورک قيزيلباشلارين تراژئدي سي (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي)، مهدي قاسيمزاده’نين زندان خاطيره لري،
4.
5. دلفاني، سياوش، مشعشعيان تاريخي، فارسچا، (تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی)
6
7. خدابنده، عبدالله، (شناخت فرقه اهل حق)، اميرکبير يايينئوي، تهران.
8. قبادي، اسمايل، اهلي حق فيرکاسي حقينده آراشديرما، 1.بؤلوم، کالم–ي-ايسلام دهرگيسي، ياز 1374،سايي 14.
9.
10. مدرسي چاردهي، نورالدين، سلاسل تصوف از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق، وحيد درگيسي، باهمئن 1352، سايي 122.
11. سولطاني، محمد علي، تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه، م.آ. 2005، تهران.
8. قبادي، اسمايل، اهلي حق فيرکاسي حقينده آراشديرما، 1.بؤلوم، کالم–ي-ايسلام دهرگيسي، ياز 1374،سايي 14.
9.
10. مدرسي چاردهي، نورالدين، سلاسل تصوف از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق، وحيد درگيسي، باهمئن 1352، سايي 122.
11. سولطاني، محمد علي، تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه، م.آ. 2005، تهران.
Siteler:
1. http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/
2. http://darbandijhour.blogfa.com/post-27.aspx
3. http://hemedan-az.blogspot.com/2005/03/blog-post_13.html
4. http://www.mahshar.com/Iran_Information/iran/hamedan.asp.html
5. http://qirxlar.blogspot.com/2006_07_01_archive.html
[1] Son yüz yılda Güney Azerbaycan’da Türkler, kendi milli bağımsızlıkları ile ilgili sürekli mücadile ve savaş vermektedirler. Meşrute hareketinden sonra 1920'de Şeyh Muhammed Hiyabani’nin kurduğu Azadistan Devleti, 1945’de Pişevari tarafından kurulan milli hükümet 1946’da kanla bastırılarak, basılan tüm Türkçe kitaplar yakılıp, Türkçe eğitim ve yayına son verilmiştir ve...
[3] Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET, İran Türklerinde Kimlik Meselesi,
[4]Karakoyunlu’lar adını çok tanınmış olduğu Maku-Hoy (Khoy)- Urmu (Orumiyeh) bölgelerinde, onlara Garagoyun denmektedir. Hoy (Khoy)- Urmu (Orumiyeh) yolu üzerinde otuz üç kadar, belki daha fazla, Garagoyun köyü vardır. Yakınında Çaldıran savaş alanı mevkii bulunan Siyah-çeşme yöresindeki dağlara yerleşmişlerdir. Hoy (Khoy) yolu üzerinde, Maku ile Kara-Ziyaeddinarasında uzanan bu bölge, Mohal-i Garagoyun adı ile tanınır. (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 57-58)
[5]İran Azerbaycanı’nda çok yaygın bulunan ve Türkiye’deki Bektaşilere şaşılacak derecede yakınlıklar gösteren Çehel-ten ya da Kırklar, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal vb. Bektaşilerin bütün velilerini tanırlar, ellerinde Bektaşilerin eserleri bulunur ve niyazlarında Şah Hatayi’yi anarlar.( İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 61) Kırklar’ın Türk olduklarını ve Türkiye Alevileri ile pek çok benzerlikler gösterdiklerini de yazdım. Yine de bu konukluğum sırada Kırklar’ın Azerbaycan Türkü olduklarını, ailelerinde Türk dilini kullandıklarını... Şah İsmail’i kutsadıklarını çıkarabildim. (Turan Alptekin, Prof. İrene Melikoff’un ardından, Demos yayınları ,s 50)
[6] Sultan Sahak’ın belirlediği yedi ve yolunu devam eden hanedanlar: 1- Şah İbrahimiler, 2- Baba Yadigariler, 3- Hamuşiler, 4- Kalenderiler, 5- Mir Suriler, 6- Mustafailer, 7- Hacı Baveysiler
[8] Tebriz bölgesinde, Türk nüfus içinde, bu mezheplere her zaman rastlanır, fakat görmek fiilinden türetilmiş olan, Gören adı ile tanınırlar. V. Minorsky, Gören sözcüğünün Guran dan geldiğini düşünmüştür. Ancak Tebriz ve bölgesi Gören’leri Türk’dürler ve Kürt değildirler. (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 58)
[9] Tebriz’e 150 km. Kadar uzaklıktaki Kara Dağ’da göçebe olarak yaşayan Şahseven Türk boyların bir bölümü de Gören’dir. (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 59)
[10]Dadaş Karakoyunlu, http://qirxlar.blogspot.com/2006_07_01_archive.html
[11]Sultan İshak mezheb-i Hakkın kurucusudur. Onun yolunu devam eden hanedanlar yedilerden ilave: Zülnuriler, Ateşbeyliler, Şah Heyasiler ve Baba Haydariler hanedanlarıdırlar.
[13] Kürt Ehli- Hak ve Kakayi’ler.
[14] Kirmanşah’daki hakikat ve Ehli-Hak hanedanların tarihi, (تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه), M.A. Sultani, 2005, Tahran, s 18-107
[16] Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, Abdulla Hudabende, (شناخت فرقه اهل حق),Emirkebir yayınevi, Tahran, 2009, s 58-59
[17] Ehl-i Hak firkası hakkında araştırma, (İsmail Kubadi İran İslam rejiminin araştırmacı mollalarındandır! )
[18] Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, Abdulla Hudabende, (شناخت فرقه اهل حق),Emirkebir yayınevi, Tahran, 2009, s 58-59
[19]ILIHICI’nın nüfusu 45 bin olmasına rağmen yüzde 90’nı Kızılbaşlık (Alevilik) inancına mensupturlar. Kızılbaşlar (Aleviler) içerisinde Kırklar, Yediler, Ateşbegler ve... bu kentte kendileri için ayrı, ayrı cemevleri vardı. Ilhıcı da; Kırklarlara ait üç cemevi, Ateşbegler’e ait iki cemevi, Yedilerin ise, on beş tane cemevlerinin olduğunu belirttiler. (http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/)
[20] Han Ateş’in 1053 H.K. de doğduğu yer .
[21] http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/
[22] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 21
[23] Aynı
[24] Söylentilere göre Han Ateş’in babası Şah Mehmet bey, 1051 h.k. Osmanlı topraklarından dönüş yaparken Maku’nun Karakoyun yöresine varır ve Sufu köyünde birkaç gün konuk olur. Yaptığı kerametlerle o yörenin sakinleri müritleri olurlar. Şah Mehmet bey kara oğlan adlı bi şahsa yarım yanmış ağaçı alevler içine atmasını emreder ve o yanmış ağacı bir ağaca döner. Bu ağaç şimdi de Sufu köyünde kalmaktadır ve karaoğlan olarak tanınır. (Siyavuş Delfani, Müşeşeiyan tarihi, farsça, s 130- تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی، ص 130)
[25] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 21
[27] Nureddin Muderresi Çardehi, Ehli-Hak kurucusu Sultan Sahak’ın deyişlerine göre Tasavvuf sülalesi, (سلاسل تصوف از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق)Vahid dergisi, bahmen 1352, sayı 122
[29] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 23
[30] http://www.mahshar.com/Iran_Information/iran/hamedan.asp.htm
[31] İsmail Kubadi, Ehli –Hak firkası hakkında araştırma, 1.bölüm, Kealm-i İslam Dergisi, yaz 1374, sayı 14
[32] Dadaş Karakoyunlu Kızılbaş, http://hemedan-az.blogspot.com/2005/03/blog-post_13.html
[33] http://darbandijhour.blogfa.com/post-27.aspx
[34]Mehran Afşari, Ehli-Hak, Çista dergisi, Dey 1370, Sayı 84, S 383-389
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder