من قیزیلباش اهل حقم                                                                                                                                                                                    
                                                                                                              ج . آتابی    
                                                                                   
                                                                                  



 

عبادت رکن اساسی بندگی خداست . خدائی که بی نیاز از هر گونه عبادت بندگان خویش است ، اما  بندگانی که نیازمند تشکر و قدردانی از معبود خویش هستند تا آن خلا معنوی زندگیشان را با تسلیم و تعظیم در برابر حق تعالی پر کنند . این عبادات شکل مشخص و معینی نداشته است چون ادیان و مذاهب شکل مشخص  و معینی ندارند . اما تنها وجه اشتراک همه ادیان و مذاهب ، عبادت و اظهار بندگی خداست . خیلی از افراد متدین ( فارغ از هر دینی ) خلوت با معبودشان را با هیچ اجتماعی عوض نمیکنند . اما در این بین هستند ادیان و مذاهبی که مجبور به خلوت کردن هستند . شاید برایتان عجیب باشد که چرا باید کسانی باشند که مجبور هستند در خلوت به عبادت بپردازند . این جبر حاکم بر این قشر حاصل حاکمیت دینی در کشور است . قیزیلباش ها یا همان اهل حق یا گوران ویا دین یارسانی یکی از این ادیانی است که مجبور شده است عبادات خود را مخفی کند.

مقوله دین در آذربایجان جنوبی  بخصوص در سه دهه گذشته تبدیل به معضلی برای اقلیتهای دینی و مذهبی ساکن در جغرافیای این منطقه شده است .اکثریت غالب و فشارهای حکومتی بر اقلیتهای دینی مغلوب و  عدم وجود تریبونی آزاد و مستقل برای دفاع از هستی معنوی خویش دست در دست هم دادند تا این اقلیتها در جامعه مسلمان و شیعه امروز منزوی گشته و آنچنان که باید و شاید در عرصه های مختلف اجتماع حضور ملموسی نداشته باشد عبادت در خفا و دور از چشم مردم عادی تبدیل به امری عادی و ضروری برای این طیف از جامعه شده است . جامعه اهل حق آذربایجان جنوبی با جمعیتی چند صد هزار نفری ! حیات دین خود یعنی یارسانی را در گرو مخفی نگه داشتن آن می دانند . می خواهم نوشته ام را در ادامه به چند بخش تقسیم کنم و  با چند سوال از فعالین شناخته شده حرکت ملی آذربایجان تمام کنم .

اهل حق به چه کسانی اطلاق میشود؟

اهل حق یا قیزیلباشها یا گوران یا دین یارسانی ، گروهی از جامعه اقلیتی کشور موسوم به ایران هستند که در چندین استان پراکنده شده اند . آذربایجان شرقی ، آذربایجان غربی ، اردبیل ، زنگان ،همدان ،  کرمانشاه ، باختران ، ایلام و همچنین در خارج از ایران در کشورهائی چون عراق ، سوریه ، ترکیه ، آذربایجان شمالی و اقلیتی از پیروان این دین در کشورهای اروپائی مثل آلمان و فرانسه و انگلیس ،  جاهائی هستند که این مردمان زندگی میکنند . در مورد جمعیت این دین آمار دقیقی ارائه نشده است که در ادامه علت این کار را خواهم گفت ولی تخمین زده می شود که حدود 5 میلیون نفر در سرتاسر ایران به این دین معتقد باشند . در این بین سهم کرمانشاه یا شهرهای صحنه و کرند و آذربایجانغربی با شهرهای قوشاچای و اورمیه و آذربایجان شرقی با شهرهای ایلخچی و تبریز و مراغه و هشترود جزو پرتراکم ترین مناطق حضور پیروان این آیین است. در مورد تاریخچه پیدایش این اقلیت اطلاع دقیقی در دست نیست . در تعالیم خود این دین آمده است که قبل از اسلام نیز وجود داشته اند . اما متفکران شیعی معتقدند که پیدایش این دین ( فرقه در گفته های آنها ) مربوط به قرن دوم هجری و انشعاب یافته از فرقه ذهوبیه است . و برخی نیز آن را مربوط به قرن هفتم و هشتم می دانند . این از طایفه های مختلفی تشکیل یافته است .که معروفترین آنها دوتن ، سه تن ، هفت تن ، هفتوانه ، چهل تن ، مشعشعی ، یادگاری و ..... هستند که توسط یک نفر به عنوان پیر و مرشد ( سید می نامند اما اصالت عربی ندارند ) به عنوان بزرگ دینی در آن طایفه ، اداره می شوند . کار این پیرها رسیدگی به شبهات دینی و برگزاری مراسمات دینی در ایام بخصوصی از سال است.

اعتقادات اهل حق

پیروان آیین اهل حق مردمانی ساده و  دیندار و بی آلایشی هستند که بیشتر به خود می پردازند تا جامعه ای که در آن زندگی می کند ( علت این کار را نیز خواهم گفت ) اساس اعتقادی این دین سرسپردن به این آیین با برگزاری مراسمی خاص ( بیشتر در سنین طفولیت انجام میگیرد ، اما اگر کسی بخواهد وارد بر این آیین بشود ، بایستی سر بسپارد)  است که این کار توسط همان پیرها انجام می پذیرد . تناسخ ( حلول روح )  از دیگر اعتقادات این آیین می باشد . بدین معنا که هر کسی که از این دنیا می رود ، دیگر در برزخ نمی ماند تا قیامت برپا شود ، و دوباره در جسم یک کودک یا حیوان ( بسته به خوب و بد بودنش ) به این دنیای فانی باز می گردد و این عمل تا قیامت ادامه دارد . مراسمات دینی این آیین در محلی به نام جمخانه انجام میگرد و شامل مراسم هفتگی و ماهانهو چندین مراسم سالیانه مثل روزه  سه روزه و بزرگداشت میلاد امام علی (ع) می باشد . بر خلاف گمان برخیها مخصوصا شیعه های متعصب و متحجر که این پیروان این آیین را غلات ( غلو کننده ) و علی اللهی می نامند ، این آیین تنها به اینکه ذات حضرت حق در جسم علی (ع) حلول کرده است اعتقاد دارند و علی (ع) را خدا نمی دانند . البته در بین طایفه های این آیین یکی دو طایفه افراطی هستند که علی (ع) را خدا دانسته و مثل بعضیها خودشان را نماینده فعلی و نائب علی (ع) می نامند.و صد البته این طایفه با این اعتقاداتش مطرود دیگر طوایف اهل حق شده است . کتاب مقدس اهل حق سرانجام نام دارد . و شامل اشعاری در مدح و بندگی حق تعالیست .( اخیرا دکتر صدیق نویسنده آذربایجانی کتابی به اسم دیوان قوشچی اوغلو به چاپ رسانده است که برگرفته از همین کتاب است ) نکته دیگری که در مورد دعاهای اهل حق باید متذکرشوم اینست که دعاها و کتابهای اهل حقهای  شمالغرب با کتاب و دعاهای اهل حق غرب و کرمانشاه خصوصا تفاوتی کلی و اساسی در زبان دارد . با دعاهائی متفاوت البته .و برخی از افراطیون کرد در آن منطقه کتاب دینی خودشان را برتر و ارجح تر می دانند . اهل حقها نماز نمی خوانند. روزه سی روزه نمیگیرند و سه روز در سال روزه هستند /( به جز طایفه مشعشعی ) قرآن را فقط در مراسمات ختم و تشییع جنازه می خوانند .آداب ازدواج و تشیع جنازه یکسانی با جامعه شیعیان دارند ( اینم شاید مشکلی باشد برای اهل حقها ) . مراسمات عزاداری برای ماه محرم برپا می کنند . چون نمیخواهم نوشته ام بیشتر طولانی بشود ، به همین ها بسنده میکنم . و تا یادم نرفته ، گذاشتن سبیل یا شارب جزوی از اعتقادات این آیین است که تا آخر عمر  شارب خودشان را کوتاه نمی کنند . ( به دلیل اعتقادی چون باید مهر بماند و یا اینکه برای شناختن همدیگر است و ....)

مشکلات فراروی جامعه اهل حق و جوانان آن

جامعه شیعی امروز و در رأس آن حاکمیت و دولت شیعی حاکم و غالب مجال عرض اندام برای پیروان دیگر ادیان را از آنها ربوده است .در ادامه به بررسی مشکلات یه فرد اهل حق و دید جامعه امروزی شیعه ، به اهل می پردازم .

مهمترین دغدغه جامعه اهل حق ، پذیرش آنها به عنوان دینی مجزا از اسلام ،  از سوی حاکمیت و جامعه  است .دغدغه اینکه اگر بفهمند اهل حق هستم طرد خواهم شد ، مورد تمسخر قرار خواهم گرفت و یا اگر شاربم بلند باشد مورد تمسخر قرار خواهم گرفت. از اداره و محل کار خویش به خاطر این اعتقاد اخراج خواهم شد . در دانشگاه جائی برای من نخواهد بود ، در زندگی آینده با یک فرد غیر اهل حق دچار مشکل خواهم شد ، و ...... همه اینها دست در دست می دهند تا یک فرد اهل حق در همه جا دین خود را اسلام و خود را مسلمان معرفی کند . چون جایگاهی در جامعه ندارد . ( هر چند در راه حفظ این جامعه شهدائی نیز داده است ) این ترس از عدم بدست آوردن مقبولیت در جامعه ، افراد و پیروان این آیین را در انزوای کامل سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی قرار داده است . انزوایی که حاکمیت اجازه خروج از آن را نمی دهد . اهل حق نمیتواند به روش و سنت خویش مراسم ازدواج برگزار کند یا قبرستان مخصوص خود را داشته باشد . چون جامعه هنوز این دین و آیینهای مذهبی و اجتماعی اش را به رسمیت نشناخته است . بطور خلاصه می توان گفت که اهل حقها در ایران آزادی عبادت ،  امنیت شغلی ، امنیت اجتماعی  ، امنیت روانی و ..... ندارند و هر لحظه ممکن است که یکی از این موارد خسارت جبران ناپذیری به خانواده و یا خود افراد وارد سازد.

حرکت ملی آذربایجان

اما حرکت ملی آذربایجان و فعالین هویت طلب ما در این میان چه نقشی می توانند داشته باشند . چند روز پیش مقاله ای از جناب عارف کسگین در خروجی سایتها قرار گرفت .( هر میللتچی نین بیرینجی وظیفه سی ) که در آن به نکات خیلی کلیدی اشاره کرده بودند . نوشته های ایشان که همیشه همچون کتاب راهنمائی در دست فعالین هویت طلب است ،  نکاتی را به عنوان وظیفه هر فعال هویت طلب در بردارد . یکی از این نکات مهم و اساسی شناخت ملتی است که ما فعالین و هویت طلبان آن ملت هستیم .جمعیت ساکن در آذربایجان ، اقتصاد این جمعیت ، کنشهای اجتماعی آن ، و مسئله مهمتر  دین این ملت ، که بایستی مد نظر همه فعالین باشد . اهل حق یکی از ادیان همین ملت است و همانطور که در بالا عرض کردم جمعیتی چند صد هزار نفری دارند حال سوال اینجاست . آیا اهل حق و همینطور دیگر ادیان و اقلیتهای دینی ، در دولت برآمده از حرکت ملی آذربایجان آزادی عبادت خواهند داشت ؟! خواهند توانست بدون هیچ دغدغه ای به نشر افکار و اعتقادات خویش بپردازند ؟! آیا جامعه مد نظر فعالین ما اجازه حضور ادیان و اقلیتها را در عرصه های مختلف سیاسی  و اجتماعی و اقتصادی خواهد داد ؟ آیا خواهند توانست بدون هیچگونه جامعه هراسی ، دوشادوش شیعه ، سنی، ارمنی ، صوفی و .... هویت دینی و مذهبی خودش را در جامعه اعلام کنند ؟! نه به عنوان مسلمان و شیعه و بلکه به عنوان اهل حق ؟! من نیک میدانم فعالین ما جزو آن دسته از دموکرات مآبها نیستند که بگویند حالا بگذارید به آزادی برسیم ، بعد در این مورد حرف می زنیم ، و امیدوارم که واقعا به عنوان یک فعال آذربایجانی و طرفدار ملت از همین حالا به فکر جامعه آرمانی باشیم که سالهاست بهایش را با خون عزیزانمان پرداخته ایم . ترسیم چنین جامعه ای نیازمند مطالعه و تحقیق بیشتر در مورد ملتی است که سالها از هویت و فرهنگ و زبان و ادبیات خویش  دور مانده است . و البته اعتقاد راسخ دارم که معضلات سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و مذهبی پیش آمده برای ملت آذربایجان با درایت و تدبیر و تدبر فعالین ما و در راس آنها فعالین سرشناسی چون جناب کسگین و دیگر فعالین عزیز از میان برداشته خواهند شد و شاهد شکوه روز افزون آذربایجان جنوبی در عرصه بین المللی خواهیم بود .

 ج . آتابی 7/10/90 تبریز

قبله سازی پیردیور گامی در جهت آسیمیلاسیون دینی قیزیلباشان تو رک

 Cahanbaxş Ahmadiyan

 اخیرا طرحی از سوی اهل حقهای کرمانشاه و در رأس آنها سید نصرالدین حیدری ارائه شده است که میخواهند سرو سامانی به وضعیت پیردیور بدهند . این طرح شامل جاده سازی ، صحن سازی ، نرده کشی دور زیارتگاه ، ایجاد خوابگاه هایی برای زائران و .... است هزینه برآورد شده برای این طرح 3 میلیارد تومان می باشد .و این مبلغ قرار است که از تمامی اهل حقهای ایران تهیه شود . بدین منظور نماینده هایی از سوی سید نصرالدین به شهرهای تهران ، تبریز ، اورمیه ، زنگان ، تیکان تپه ، هشتگرد و .... تمامی شهرهایی که زائرانی از آنها برای زیارت به پیردیور می روند ، فرستاده شده و درخواست کمک مالی نموده اند . شنیده ها حاکیست که تهرانیها 100 میلیون کمک کرده اند . در تبریز متأسفانه در اثر تبلیغ عده ای خودباخته قیزیلباشهای علوی تورک نیز احساسی   عمل کرده و طی نشستی در یکی از جمخانه ها ، این موضوع را به شور گذاشته اند . جمخانه معروف ( علی آقا خان ) و سرجم آنها سید آرش فرزند سید خلیل بانی این کار شده است . تا کنون خبری از پرداخت پول توسط قیزیلباشان علوی تأیید نشده است .اما مشکل اصلی اینجاست که جناب سید حیدری قصد دارند پیردیور و مقبره سلطان را همانند مکه ساخته و دور تا دور آن را تبدیل به صحن نموده تا زوار در این صحن به طواف این مقبره بپردازند .یعنی گامی در جهت آسیمیلاسیون دینی کامل توسط گورانها !حال در مورد اینکه دولت و حاکمیت شیعه اجازه چنین کاری را خواهد داد یا خیر ، کاری نداریم ، مشکل قبله بودن این مکان است . همانطور که از بزرگترین منابع قیزیلباشان یعنی کلامات تورکی بر می آید ، هیچگاه پیردیور به عنوان قبله معرفی نشده است !!!!نگاهی کوتاه به برخی از این کلامها می اندازیم : یه دعایی داریم هنگام روزه گرفتن ( نیت ) می گوید که [ کعبه م جمدیر ، قیبله م یار ، حقیم درگه و .....] در کلامی قوشچی اوغلو چنین می فرماید که : یوز مین حاجیلر ، دوه مینیب حجه وارارلار بیزیم حاجیلریمیز حق ائوینه ( جمخانه ) پیاده گلیبدور مسجده گیریب دیواره سجده قیلانلار دیواره سجده قیلماق یاده گلیبدور ( یاد ، یعنی غیر قیزیلباش ، بیشتر شیعه ) قوشچی اوغلو بغدادی قویوب مکه یه وارما مکه یئریندن قوپوپ ، بغداده گلیبدور توضیح اینکه : مکه در مکتب قیزیلباشی تورک یعنی ( جم ) ، به غیر از جمخانه مکه و قبله دیگری برای پیروان قیزیلباش تورک ( البته طبق همین کلان ) وجود ندارد . در اینجا به بغداد اشاره شده است . چون اعتقاد به ظهور حضرت حق در بغداد و برپائی جم در آنجا را دارند ، می گوید که بغداد را گذاشته و به مکه نروید !!! یعنی جمی را که در بغداد و در حضور سلطان برپاشده است ، خود مکه است .و کلامهایی از این دست که بیشتر به شهر بغداد و ظهور حضرت حق در آنجا اشارت می کنند .لازم به ذکر است که چندی پیش اداره میراث فرهنگی کرمانشاه برای بازسازی آن مکانها اقدام نموده بود ، که با اعتراض اهق حق مواجه شده و از ادامه کار منصرف شده بودند.

Türk Kızılbaşlarını Yaşadıkları Bölgeler

Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşlarının (Alevilerinin)

Yaşadıkları Bölgeler

Araz ATA

ÖZET

Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşları (Alevileri) dediğimiz zaman, birçok araştırılmamış tarihi, felsefi, kültürel, edebi ve ... konularla birlikte tümden kapalı bir toplum, takiye’ye bürünmüş bir halk ile karşılaşa biliyoruz. Araştırılmamış en önemli konulardan biride Kürt Ehl-i Hak adı altında Türk Kızılbaşların (Alevilerin) veya yanlışlıkla kullanılmakta olan Türk Ehl- i Hak’ların nüfus dağılımı ile ilgilidir. Bu makalede kısaca bu konuya değinilecektir.

Anahtar Kelimeler: Güney Azerbaycan, İran Türkleri, Kızılbaş, Ehl-i Hak, Türk Ehl-i Hak’ı, Kürt Ehl-i Hak’ı, Nüfus

Giriş:

Güney Azerbaycan, İran’nın kuzey batısında ve İran’da Azerbaycan Türklerin[1] büyük çoğunluğunun yaşadığı 170.000 - 220.000 km²  yüz ölçümüne sahip[2] bir bölgedir.  Bilindiği gibi kuzeyde Aras nehri, güneyde Hamse, doğuda Gilan ve Hazar Denizi, batıda Türkiye ve Irak ile çevirilidir. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas, Maku, Marağa, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Eher ve Soğukbulak gibi şehir ve ilçeler bölgenin önemli yerleşim merkezleridir. Ayrıca bu günkü İran coğrafiyasında,  Horasan Türkleri, Türkmen Türkleri, Kaşkay Türkleri, Songur Türkleri ve Halaç Türkleri de yaşamaktadırlar. Bu Türk halkların nüfusu ile ilgili kesin bir rakam bilinmemektedir. “İran’daki Türklerin nüfusu 25 milyon (Heyet Sarrafi 1999:61), 33 milyon (Güldiken 1998:44), 20 milyon (Blega 1997), 25 milyon (Saray 1999: 261), 34 milyon (Çehregani 2002) olarak birbirinden farklı şekilde verilmektedir.”[3]
 

Bugün İran’daki dini azınlıkların nüfus sayıları ile ilgili kesin rakamlar açıklanmamıştır. Hele Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşların nüfus bilgileri, yaşadıkları bölge ve kutsal ocakları hakkında kesin bilgi ve doküman mevcut değildir. Hâkim rejim (Fars rasizmi), Farsçı ve Şii eksenli politikalarından dolayı hiçbir resmi kaynaklarında, vatandaşlık hukuku altında yaşamakta olan Türk, Beluç, Arap gibi etniklerin nüfus sayıları konusunda bilimsel rakamlar vermemektedir. Homojen bir millet yaratma projesi adına her kes, Şii ve Fars kimliği kümesinde eritilmeye çalışılarak mağdur duruma düşürülmektedir. Fakat Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüştiler İran yasalarına göre önemli dini azınlıklar sayılmakta ve sadece bu kesimler, kendilerine özgü okulları, dini kitapları ve mecliste temsilcileri bulunmaktadır.

Peki ya Kızılbaşlar (Aleviler)?! İran’da Hıristiyan, Yahudi ve Zerdüşti kökenli azınlıklardan daha fazla sayıda Kızılbaşlar (Aleviler), İran’ın anayasal vatandaşı olarak alt veya üst kimlik diye kategorize edilirse bile, bu ülkenin inanç ve etnik zenginliğinin neresinde yer almaktadırlar?

Türk Kızılbaşlar (Aleviler) nerelerde yaşıyorlar?

Biz bu makalede Güney Azerbaycan ve İran Türk Kızılbaşların (Alevilerin) yaşadıkları bölgeler ile ilgili bilgi sunmaya çalışacağız. Fakat yukarıda belirttiğim nedenlerden dolayı kentler ve kasabalarda yaşamakta olan Kızılbaşların (Alevilerin) nüfusu ile ilgili kesin rakamlar elimizde olmadığı için tahmini bir rakamlarında yazılmasından sakınacağız. Ancak genel olarak bir rakam söylenirse, aşağıda belirleyeceğimiz kent ve kasabalarda toplam 2-3 milyon arasında Türk Kızılbaş yaşamaktadırlar.

Türk Kızılbaşların (Alevilerin) yaşadıkları yöreler ve bölgeler ile ilgili bazı yazarlar ve araştırmacılarda genel bilgiler vermektedirler. Biz burada onlardan bazı örnekler vermeden önce konu ile ilgili önemli bir bilgiyi de sizlere paylaşmak niyetindeyiz. Bildiğiniz gibi Türk devletlerinin birçoğu, özellikle Karakoyunlular, Safeviler, Avşarlar ve Kacarlar Türk Kızılbaş göçebeler tarafından kurulmuştur. Bugün Türk Kızılbaşlar genel olarak Kızılbaş, Şamlı, Karakoyunlu (Geregoyunlu)[4], Kırklar[5], Yediler[6], Sufular, Abdallar, Ateşbeyliler, Kardeşler, Şağılar, Sır-talibiler, Nebiler, Karapapak[7] ve ... (yanlışlıkla İranî Kürt ve Goran[8] guruplarına ait Goran ve Ehl-i Hak) adlanırlar. Artı Şahsevenler[9], Avşarlar, Beş oymak (Hamse), Kaşkaylı, Kaçar, Bayat ve... gibi Türk soylu göçebelerde bu inanca inanıyorlardı.[10]

İran’nın ünlü tarihçi ve tasavvüf araştırmacısı Dr. Zerrinkup kendi eserinde şöyle yazmıştır: “Sufilikten söz açmışken, Ehl-i Hak[11]’tan de bahsetmemiz gerekmektedir. Bu cemaat Loristan, Kürdistan, Azerbaycan ve hatta Hemadan, Tahran, Mazenderan, Horasan ve Fars bölgelerinde az çok bulunmaktadırlar ve bazen yanlışlıkla onlara Ali-üllah bile denilir.”[12]

Yarsan[13] araştırmacısı M. A. Sultani ise kendi kitabında Ehl-i Hak hanedanlarını birer birer araştırarak, satırlar arasında Şah İbrahimiler, Ateşbeyliler, Hamuşiler gibi hanedanlara bağlı olanların yaşadıkları bölgeleri belirtmektedir.  Araştırmacı özellikle Ateşbeyli handedanının kurucusu Han Ateş’in babası Şah Mehmet bey’in Horasan, Azerbaycan, Kürdistan ve Türkiye’de geniş müritlerinin olduğunu ve bunların hepsi Han Ateş’in çatısı altında toplandıklarını vurgulamaktadır. O hem de kitabında Şah Mehmet bey’in diğer oğulları Han Elmas, Han Abdal ve Han Cemşid’in sıra ile İran’ın Kirmanşah, Urmu (Orumiyeh) ve Horasan bölgelerinde faaliyet göstererek, Han Ateş’i tebliğ ettiklerini de açıklamıştır.[14]

Bu konuda Siyavuş Delfani[15], Abdulla Hudabende[16], İsmail Kubadi[17] ve...    kendi eserlerinde genel başlık olarak bilgiler vermişler.

Güney Azerbaycan ve İran’ın değişik yerlerinde yaşmamakta olan Kızılbaşların (Alevilerin) bölgeleri aşağıdaki gibidir:

§    Doğu Azerbaycan ili:

Doğu Azerbaycan’ın merkezi olan Tebriz kentine bağlı birçok ilçe ve köylerde değişik isimlerle Kızılbaşlar (Aleviler) yaşamaktadırlar. Bu ilde yaşamakta olan Kızılbaşlara yanlışlıkla Goran veya Gören denilir. Yapılan araştırmalara göre Kızılbaşlar Tebriz ve çevre ilçeleri (Sofiyan, Gerus, Şişevan[18] (Gogan tarafları), İlhıçı[19], Hamene, Acebşir ve ona bağlı Şiraz, Kıpçak  ve… köyleri), Karadağ bölgesi (Aşıklı, Süten, Kara-koç, Taş-arası, Kalla, Mahmıdava, Güldür, Seferli, Kızıl-yolu, Heyran, Sarı-dere, Çeri, Şırna, Vine, Mahmıd-kağı, Kağlıküzlü, Böyük Şamlı, Küçük Şamlı  ve…), Miyana ve çevresi (Ağça-kışlak, Balaş-kendi, Avşar ve…), Serap ve çevresi (Endis köyleri ve…), Marağa ve çevresi (Nova, Kasım kendi[20] ve…), Heşderi (Heştrud) ve çevresi. Tebriz’de çoğunlukla Yediler ve Ateşbeyliler, az sayıda Doğakulu (Davud-kulu), Yadigariler ve Hamuşiler yaşamaktadırlar. Genelde cemevleri ise Tebriz’in Talagani mahallesinde ve özellikle Gülzar sokağında her perşembe akşamlar yapılmaktadır. Kırklar ise çoğunlukla Ilhıçıda yaşıyorlar. 

§    Batı Azerbaycan ili:

Urmu (Orumiyeh) ve çevresi: Urmu’da ise, üçü resmi olmak üzere, yirmi cem evinin olduğunu belirtiyorlardı.[21] (Hoy, Muhil, Salmas, Kara-Ziyaddin, Palanç, Reyhan-abad, Haci-pirlu, Geçler, Ozan, Merzlu, Güldani, Noli, Topuz-abad, Rahim-abad, Nahçivan-tepe[22], Giclar[23] ve…), Maku ve Karakoyunlu köyleri (Sufu[24] köyü, Nohur, Taza-kent, Kara-zemi, Aşağı ve Yukarı Mergen, Şute, Aziz-abad, İsmail-kendi, Şerif-kendi, Arpalık, Kız-kalesi, Baş-tebriz, Kerim-kendi ve…), Miyandaap (Koşaçay), Melikan (Mel-kendi) ve Binap çevresi (Yarıcan, Kök-tepe, Yelgen-tepe, Lelek-tepe, Tophane, Yarıcan-Halise ve Yarıcan-ulya köyleri, Üçtepe-kale[25], Kaylavat, Taş-atan, Merduğ köyü, Kerece-band, Serkize, Deregez, Ağa çeray, Karaltı ve…), Tikan tepe (Tikap) ve çevresi (Aşağı ve yukarı Kotan köyleri, Avşar Yöreleri, Tarabad, Kazım-abad, Hoşmakam ve…)

Genelde Batı ve Doğu Azerbaycanda hemde Erdebil bölgesinde Ateş beyliler, Şah İbrahimiler, Kırklar ve az sayıdada  Hamuşiler, Yadigariler ve heyasiler bulunmaktadırlar.

§    Zencan (Zanjan) ili ve ilçeleri:

(Anguran bölgesi, Abhar ve Zengan çevresinde ki birkaç köyde, Hodabende ilçesinde, Zerzer köylerinin çoğunda, Dolcin ve Ağacari köyleirnde Sır Talibiler yaşamaktadırlar.) Prof. İrene Melikoff’a göre Abhar dolaylarında geniş bir alana yayılmış bulunuyorlar. Bunlara Sır- talibi, yani sırrı arayanlar, adı verirler. Ayrıca Garapapak ya da Kızılbaş da denmektedir.[26] O hem de bu bölgenin daha iyi incelenmesi gerektiğini düşünmektedir.

Genelde  Zencan ilinde Ateşbeyliler, Şah İbrahimiler, Miriler, Sır Talibiler, Pir Rüstemiler  ve ... bulunmaktadırlar.

§    Kazvin ili ve ilçeleri:

Kazvin kenti, Abeklu köyleri, Cerendek, Sulu-dere, Aşık-Hisar, Kara-kosalar, Karataş-kalesi, Siçanlu, Behz-avuç, Said-abad[27] ve…

Kazvin yöresinde, Alamut dağlarında, bu mezhebe mensup başka köyler de vardır. Bunlar, dağlara dağınık olarak serpilmiş ve güç ulaşılabilen köylerdirler.[28]

§    Hamadan ili ve ilçeleri:

Hamadan kenti, Keşin[29], Asad-abad ve güneybatı köyleri[30] (Minderova ve Veli-abad), Nahavent ve çevresi (Encire, Şatır-abad, Emir-abad, Sultan-abad ve…), Melayir (Sultan abad, Ali murat kale ve…), Tuyserkan (Golgol, Şehen-abad, Kündür ve…), “Avec ve Rezen bölgelerinin bir kısmı ve Hamadan ile Zengan illeri arası az çok Kızılbaşlar (Aleviler) dağınıktırlar.[31]”

Hamadan’da Türk aşiretlerinden olan Karagözlüler (geregözlüler), Karakoyunlular, Avşarlar, Karapapaklar, Şahsevenler ve Huda bendeliler Kızılbaşlığa (Aleviliğe) inanmaktadırlar.[32]

Genelde  Hamadan ilinde Ateşbeyliler, Şah İbrahimiler, Hamuşileri Yadigariler, Miriler, Pir Rüstemiler  ve ... bulunmaktadırlar.

§    Horasan illeri ve ilçeleri:

11-13 yüz yılda Anadolu’ya gelen Hacı Bektaş Veli, Abdal Musa, Sarı Saltuk, Baba İlyas ve ... birçok erenler Horasan ve Azerbaycan’ın değişik yerlerinden gelmişler. Kızılbaşlar Meşed ve Çevresi,  Dergez ve çevresi (Derbendi jur[33] ve...), Koçan ve diğer ilçelerde yaşamaktadırlar.

§    Aynı zamanda Tahran ilinde o cümleden Haştger, Rudhen, Siayh-bend, Şehr-abad, Mehr-abad, Gülahek, Loran, İslam-abad, Savuç-bulak, Çitger, Veramin ve çevresi, Abali, Karac ve Tahran’ın kendisinde birçok Kızılbaş (Alevi) yaşamaktadırlar. Söz konusu bu Kızılbaşların (Alevilerin) coğu işsizlik ve ekonomik nedenlerden dolayı köylerden ve Türk bölgelerinden buralarda yerleşmektedirler.    

 Sonuç:

İran’da Ehl-i Hak’lar Türkler, Kürtler ve Lorlar’dan oluşmaktadırlar. Kürt ve Lor Ehl-i Hak’ların inançları ve ayinleri aynıdır. Nedeni ise bu iki gurubun bir birleri ile kaynaşmaları ve karışmalarıdır. Bu yüzden genel olarak bu iki guruba Kürt Ehl-i Hak’ları diye söylenilir. Ancak Türk Ehl-i Hak’lar veya daha doğrusu Türk Kızılbaş’lar, Kürt Ehl-i Hak’larla az çok farklıdırlar.[34] Türk Kızılbaşlar başta Şah Hatayı olmak üzere Safevilere derin saygı beslemektedirler ve genelde Azerbaycan’da, Horasan’da ve İran’ın birçok bölgelerinde sakindirler. Onların bazıları Kürt Ehl-i Hak hanedanlarına bağlıdırlar. Ancak Kırklar gibi bazı guruplar ise Kürt Ehl-i Hak’larla bu konuda anlaşamamaktadırlar. Kürt Ehl-i Hak’ları çatısı altında kamofile edilmeye çalışılan Türk Kızılbaşların inanç ve kimlik sosyolojisi ve nüfus dağılımı ile ilgili etkenlerin boyutlarının araştırılması gerekmektedir.  

KAYNAKLAR

1.     Afşari, Mehran  Ehli-Hak, Çista dergisi, Dey 1370, Sayı 84, S 383-389

2.     Alptekin,Turan, Prof. İrene Melikoff’un ardından, Demos yayınları.

3.     Ata, Araz ve Yediler, Taymaz, Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları,

4.     Caferoğlu, Ahmet, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988.

5.     Delfani, Siyavuş, Müşeşeiyan tarihi, farsça, (تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی)

6.     GÖKDAĞ, Dr. Bilgehan A. HEYET, M. Rıza, İran Türklerinde Kimlik Meselesi.

7.     Hudabende, Abdulla, Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, (شناخت فرقه اهل حق), Emirkebir yayınevi, Tahran.

8.     Kubadi, İsmail, Ehl-i Hak firkası hakkında araştırma, 1.bölüm, Kealm–i-islam dergisi, yaz 1374 , sayı 14. 

9.     Melikoff, İrene, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul.

10.                   Muderresi Çardehi, Nureddin, Ehli-Hak kurucusu Sultan Sahak’ın deyişlerine göre Tasavvuf sülalesi, (سلاسل تصوف‏ از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق)Vahid dergisi, bahmen 1352, sayı 122.

11.                     Sultani, Mohammed Ali, Kirmanşah’daki hakikat ve Ehli-Hak hanedanların tarihi, (تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه), M.A. 2005, Tahran.

12.                    Zerrinkup, A.H. Sufilik mirasının değeri, (زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، ص 94).

Siteler:

13.                    http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/

14.                    http://darbandijhour.blogfa.com/post-27.aspx

15.                    http://hemedan-az.blogspot.com/2005/03/blog-post_13.html

16.                    http://www.mahshar.com/Iran_Information/iran/hamedan.asp.html

17.                    http://qirxlar.blogspot.com/2006_07_01_archive.html

---

[1] Son yüz yılda Güney Azerbaycan’da Türkler, kendi milli bağımsızlıkları ile ilgili sürekli mücadile ve savaş vermektedirler. Meşrute hareketinden sonra 1920'de Şeyh Muhammed Hiyabani’nin  kurduğu Azadistan Devleti, 1945’de Pişevari tarafından kurulan milli  hükümet 1946’da kanla bastırılarak, basılan tüm Türkçe kitaplar yakılıp, Türkçe eğitim ve yayına son verilmiştir ve...

[2] Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 64 - 72.

[3] Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET, İran Türklerinde Kimlik Meselesi,

[4]Karakoyunlu’lar adını çok tanınmış olduğu Maku-Hoy (Khoy)- Urmu (Orumiyeh) bölgelerinde, onlara Garagoyun denmektedir. Hoy (Khoy)- Urmu (Orumiyeh) yolu üzerinde otuz üç kadar, belki daha fazla, Garagoyun köyü vardır. Yakınında Çaldıran savaş alanı mevkii bulunan Siyah-çeşme yöresindeki dağlara yerleşmişlerdir. Hoy (Khoy) yolu üzerinde, Maku ile Kara-Ziyaeddin arasında uzanan bu bölge, Mohal-i Garagoyun adı ile tanınır. (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul,  s 57-58)

[5]İran Azerbaycanı’nda çok yaygın bulunan ve Türkiye’deki Bektaşilere şaşılacak derecede yakınlıklar gösteren Çehel-ten ya da Kırklar, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal vb. Bektaşilerin bütün velilerini tanırlar, ellerinde Bektaşilerin eserleri bulunur ve niyazlarında Şah Hatayi’yi anarlar.( İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 61) Kırklar’ın Türk olduklarını ve Türkiye Alevileri ile pek çok benzerlikler gösterdiklerini de yazdım. Yine de bu konukluğum sırada Kırklar’ın Azerbaycan Türkü olduklarını, ailelerinde Türk dilini kullandıklarını... Şah İsmail’i kutsadıklarını çıkarabildim. (Turan Alptekin, Prof. İrene Melikoff’un ardından, Demos yayınları ,s 50)

[6] Sultan Sahak’ın belirlediği yedi ve yolunu devam eden hanedanlar: 1- Şah İbrahimiler, 2- Baba Yadigariler, 3- Hamuşiler, 4- Kalenderiler,  5- Mir Suriler, 6- Mustafailer, 7- Hacı Baveysiler

[7]İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 59

[8] Tebriz bölgesinde, Türk nüfus içinde, bu mezheplere her zaman rastlanır, fakat görmek fiilinden türetilmiş olan, Gören adı ile tanınırlar. V. Minorsky, Gören sözcüğünün Guran dan geldiğini düşünmüştür. Ancak Tebriz ve bölgesi Gören’leri Türk’dürler ve Kürt değildirler. (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 58)

[9] Tebriz’e 150 km. Kadar uzaklıktaki Kara Dağ’da göçebe olarak yaşayan Şahseven Türk boyların bir bölümü de Gören’dir.  (İrene Melikoff, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, İstanbul, s 59)

[10]Dadaş Karakoyunlu, http://qirxlar.blogspot.com/2006_07_01_archive.html 

[11]Sultan İshak mezheb-i Hakkın kurucusudur. Onun yolunu devam eden hanedanlar yedilerden ilave: Zülnuriler, Ateşbeyliler, Şah Heyasiler ve Baba Haydariler hanedanlarıdırlar.   

[12] Zerrinkup, A.H. Sufilik mirasının değeri, s 94(زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، ص 94)  

[13] Kürt Ehli- Hak ve Kakayi’ler.

[14] Kirmanşah’daki hakikat ve Ehli-Hak hanedanların tarihi, (تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متاخر اهل حق در كرمانشاه), M.A. Sultani, 2005, Tahran, s 18-107

[15] Müşeşeiyan tarihi, farsça,تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی

[16] Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, Abdulla Hudabende, (شناخت فرقه اهل حق),Emirkebir yayınevi, Tahran, 2009, s 58-59

[17] Ehl-i Hak firkası hakkında araştırma, (İsmail Kubadi İran İslam rejiminin araştırmacı mollalarındandır! )

[18] Ehli-Hak fırkasının tanıtımı, Abdulla Hudabende, (شناخت فرقه اهل حق),Emirkebir yayınevi, Tahran, 2009, s 58-59

[19]ILIHICI’nın nüfusu 45 bin olmasına rağmen yüzde  90’nı Kızılbaşlık (Alevilik) inancına mensupturlar. Kızılbaşlar (Aleviler) içerisinde  Kırklar, Yediler, Ateşbegler ve... bu kentte kendileri için ayrı, ayrı cemevleri vardı. Ilhıcı da; Kırklarlara ait üç cemevi, Ateşbegler’e ait iki cemevi, Yedilerin ise, on beş tane  cemevlerinin olduğunu belirttiler. (http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/)

[20] Han Ateş’in 1053 H.K. de doğduğu yer .

[21] http://alikaya.info/2011/07/iran’da-ehl-i-haklar-iran-alevileri/

[22] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 21

[23] Aynı

[24] Söylentilere göre Han Ateş’in babası Şah Mehmet bey, 1051 h.k. Osmanlı topraklarından dönüş yaparken Maku’nun Karakoyun yöresine varır ve Sufu köyünde birkaç gün konuk olur. Yaptığı kerametlerle o yörenin sakinleri müritleri olurlar. Şah Mehmet bey kara oğlan adlı bi şahsa yarım yanmış ağaçı alevler içine atmasını emreder ve o yanmış ağacı bir ağaca döner. Bu ağaç şimdi de Sufu köyünde kalmaktadır ve karaoğlan olarak tanınır. (Siyavuş Delfani,  Müşeşeiyan tarihi, farsça, s 130-  تاریخ مشعشعیان،سیاوش دلفانی، ص 130)

[25] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 21

[26] Melikoff,İrene, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, s 59

[27] Nureddin Muderresi Çardehi, Ehli-Hak kurucusu Sultan Sahak’ın deyişlerine göre Tasavvuf sülalesi, (سلاسل تصوف‏ از گفتارر سلطان اسحق بنیانگزار اهل حق)Vahid dergisi, bahmen 1352, sayı 122

[28] Melikoff,İrene, Uyur idik Uyardılar, Demos yayınevi, s 59

[29] Koşaçay Türk kızılbaşlların trajedisi (تراژدي قيزيلباشان تورك قوشاچاي), Mehdi Kasimzade’nin hapis anıları, s 23

[30] http://www.mahshar.com/Iran_Information/iran/hamedan.asp.htm

[31] İsmail Kubadi, Ehli –Hak firkası hakkında araştırma, 1.bölüm, Kealm-i İslam Dergisi, yaz 1374, sayı 14 

[32] Dadaş Karakoyunlu Kızılbaş, http://hemedan-az.blogspot.com/2005/03/blog-post_13.html

[33] http://darbandijhour.blogfa.com/post-27.aspx

[34]Mehran  Afşari, Ehli-Hak, Çista dergisi, Dey 1370, Sayı 84, S 383-389